Istraživač bogate i slavne prošlosti zanatstva i preduzetništva u Velikom Bečkereku i Petrovgradu (kako se Zrenjanin nekada nazivao) istoričar Milan Đukanov (84), inače dugogodišnji direktor Istorijskog arhiva u gradu na Begeju, iznosi da je bilo više istaknutih ljudi rođenih u ovdašnjim zanatlijskim porodicama koji su stekli visoko obrazovanje u inostranstvu i postali poznati stručnjaci u svom poslu.
— Jedan od njih bio je Pavle Ilić (1810-1874), prvi državni stipendista-farmaceut i osnivač farmaceutske službe u Srbiji. Rođen je u porodici ćurčije, (kožar i krznar) čija se kuća nalazila u Glavnoj ulici Bečkereka, danas Kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića broj 20. Očeva kuća izgorela je u velikom požaru 1807. godine, da bi on na istom mestu podigao lepšu i na sprat kuću, u čijem se prizemlju, sa ulične strane, nalazila ćurčijska radionica – iznosi Đukanov.
Pavle je imao brata blizanca Petra, koji je postao lekar. Pavle je završio farmaciju u Budimpešti, uz materijalnu pomoć srpskog kneza Miloša Obrenovića. Naime, pri kraju studija 1834. godine, Pavle je došao u Beograd i zatražio pomoć za završetak studija, uz obavezu kasnijeg službovanja. Knez mu je dao i 100 talira za podizanje diplome, a kao magistar farmacije, vratio se u zemlju 1835. godine i stupio na dužnost u Gardijskoj bolnici. Godine 1836. dobio je zadatak da izradi elaborat i obavi sve pripreme za otvaranje jedne dobro opremljene apoteke u Kragujevcu, koji je u to vreme bio prestonica Srbije.
— Apoteka je počela da radi krajem iste godine, a prvobitno je bila smeštena u kući lekara Petra Ilića, Pavlovog brata. Potom je knez naložio Pavlu da obiđe sve trgovce lekovima u Srbiji i na taj način poveo borbu protiv neodgovornog i nestručnog rukovanja lekovima – beleži Đukanov, a u istoriji srpske farmacije navodi se da se prva državna apoteka u Kragujevcu nazivala Knjaževsko-pridvorna, zatim Dvorska i voena, a na kraju Pravitelstvena apoteka.
Pravitelstvena apoteka imala je dobro opremljenu laboratoriju i potreban pribor za obavljanje hemijskih analiza mineralnih voda, koje su se ranije slale u Beč na analizu. Pavle Ilić kao državni apotekar među prvima počeo je da ispituje mineralne vode Srbije, o čemu postoje sačuvani arhivski dokumenti. Izveštaj ovog Zrenjaninca o sastavu i lekovitosti bukovičke vode sa dva izvora iz 1837. godine spada u najstariju dosad pronađenu hemijsku analizu na srpskom jeziku iz ove oblasti. Ilić je obavljao i toksikološke analize za potrebe suda, odnosno, rukovodio je prvom hemijskom laboratorijom iz koje je ponikla primenjena hemija u Srbiji.
Đorđe Velisavljević (1864-1935), finansijski stručnjak, takođe je pošao stopama Pavla Ilića, pa je po završenom obrazovanju, iz Ugarske prešao u Srbiju i svoje snage stavio na raspolaganje svojoj matici, kao što su to pre njega činili mnogi ovdašnji bečkerečki rodoljubi koji su čeznuli da se oslobode ugarskog jarma.
— Velisavljević je rođen u Bečkereku, u porodici sapundžije Petra i supruge Eufemije. U vreme sinovljevog rođenja, Petar je imao radionicu za izradu sapuna, koja se nalazila u njegovoj kući, u današnjoj Pašićevoj ulici broj 7 u Zrenjaninu, odmah kraj zgrade škole. Đorđe je po završenoj osnovnoj i nekoliko razreda srednje škole, stupio u jednu trgovačku radnju. Njegova prirodna nadarenost podsticala ga je na dalje učenje, pa je privatnim i vanrednim školovanjem, završio gimnaziju i trgovačke nauke. Po završetku školovanja prelazi u Srbiju, gde je u Beogradu postao viši činovnik Narodne banke – priča Đukanov.
Srpska vlada se u to vreme, radi uvećanja budžetskog priliva, bavila mišlju da osnuje državnu klasnu lutriju, te je u tom cilju poslala Đorđa Velisavljevića u Saksoniju, radi proučavanja uređenja tamošnje klasne lutrije. Po povratku u Beograd osnovao je 1890. godine Državnu klasnu lutriju Kraljevine Srbije, čiji je direktor bio pet godina.
— Potom, 1895. Velisavljević odlazi u Zagreb, gde je jedan od osnivača znamenite Srpske banke i njen prvi direktor. U Zagrebu, zajedno sa svojim zetom, profesorom Pavlom Aršinovim, takođe Bečkerečaninom, sarađujući sa Matijevićem i Ćukom, osnivaju “Privrednik”, društvo za osposobljavanje dece iz srpskih pasivnih krajeva za zanatstvo i trgovinu. Veliki broj dece je upućen u Vojvodinu i Beograd, gde su stanovali kod svojih poslodavaca i izučavali zanate ili trgovinu – iznosi Đukanov, a veliki bankar, privrednik i dobrotvor, sin bečkerečkog zanatlije, umro je 1935. u Zagrebu, gde je i sahranjen.
U Zrenjaninu, inače, još nikome nije palo na pamet da po ovim znamenitim precima bar nazove dve ulice u gradu!
“PRIVREDNIK” ČUVA IME DOBROTVORA PUPINA, TESLE…
Za “Privrednik” se vezuju velika imena srpske istorije Mihajlo Pupin, Nikola Tesla, Jovan Cvijić, vladika Nikolaj Velimirović… Među najvećim dobrotvorima bili su Lazar Dunđerski, Isidor Dobrović, Paja Jovanović, a na ikonostasu “Privrednika” upisano je i ime Đorđa Velisavljevića, koji je testamentom darovao pola miliona dinara.
ODŠKOLOVALI 36.000 DECE
Zagrebački Srbi su na prelazu iz 19. u 20. vek, preko “Privrednika”, ostvarili jedno od najvećih dostignuća u srpskoj i jugoslovenskoj istoriji. “Privrednik” je zbrinuo, odškolovao, vaspitao i osposobio za samostalan privredni život 36.775 dece, što nije pošlo za rukom nijednoj društvenoj organizaciji i ustanovi.
Autor Slobodan Pašić
Izvor Večernje novosti, 21. jun 2018.
